Дүйнөлүк тренд адам өмүрүн сактоого кантип жардам берет
Улуу Британия
Бириккен Королдук ден соолукка зыянды азайтуу, жугуштуу эмес оорулардын жана чылым чегүүдөн улам эрте өлүмгө кабылуунун алдын алууда чоң ийгиликтерге жетишти. Тамеки чегүүгө каршы күрөш планы кабыл алынган учурдан тартып 10 жыл ичинде чылым чеккен британиялыктардын саны 20,2% тартып 15,5% чейин азайган. Мындай натыйжа чылым чегүүгө тыюу салууга жана чектөөгө негизделген салттуу ыкмалардан тышкары, зыяны азыраак түтүн чыгарбаган альтернатива: вейптер менен электрондук чылымдарга өтүү менен жетишилген.
Кадамдык стратегия боюнча, 2030-жылы чылым чегүүчүлөрдүн үлүшү жалпы калктын 13% ашпаган көрсөткүчкө төмөндөшу керек. Бүгүнкү күнү бул сан 13% тартып 13,5% чейин өзгөрүп турат. Улуу Британиянын Саламаттыкты сактоо жана социалдык камсыздоо министрлиги, кадимки тамекиден түтүн чыгарбаган чылым түзүлүштөрүнө өтүү, чылым чегүүчүлөрдүн ден соолугуна тийгизе турган зыянды олуттуу төмөндөтөт деген тыянак айтылган кезектеги жыйынтык маалыматты даярдады.
Саламаттыкты сактоо министрлигинин тапшырмасы боюнча Бириккен Королдуктун өкмөтүнүн сайтына жарыяланган көз карандысыз жыйынтык маалымат, британ кабмини үчүн 15 сунуштаманы камтыйт. Ал серептин авторлору жана изилдөөчүлөр, чылым чегүү эпидемиясын токтотуу үчүн алардын ичинен 4 сунуштаманы эң негизги деп эсептешет.
2030-жылга чейин чылым чегүүгө каршы комплекстүү программага жыл сайын 125 миллион фунт стерлинг инвестиция жумшоо. Бул программаны каржылоонун варианттары «булгоочу төлөй» турган салыкты да камтыйт.
Тамекини эч ким мыйзамсыз сатып ала албай калганга чейин тамеки сатууга уруксат берүү курагын жылда бир жашка жогорулатуу.
Тамекинин ордун алмаштырган электрондук чылымдарды зыянды азайтуунун жеткиликтүү баскычы жана адамдарга тамеки чегүүнү таштоого жардам берүү жолу катары илгерилетүү. «Биз электрондук чылымдар — универсалдуу каражат эмес жана тобокелдик жактары бардыгын билебиз, бирок тамекини күйгүзүп чегүүнүн жүрүшүндө ден соолукка алда канча көбүрөөк зыян тийгизген чылым чегүүгө альтернатива болуп саналат», — деп жыйынтык маалыматта айтылат.
Тамеки чегүүгө каршы күрөштө алдын алуу — саламаттык сактоо органдарынын күч-аракеттеринин борбордук багыты болуп калыш керек.
Ошону менен бирге, жыйынтык маалыматтын автору, Британ империясынын Орденинин офицери доктор Джавед Хан, чылым чегүүнү кыскартууга жардам берүү үчүн электрондук чылымдарды дарылык каражат катары каттоо боюнча планды тездетүүгө чакырат.
«Өкмөт адамдарга тамеки чегүүдөн баш тартууга жардам берген таасирдүү инструмент катары түтүн чыгарбаган чылым түзүлүштөрүн жайылтууну колдошу керек. Биз тамекини ысытуу системасы — баарына даба эместигин жана толук зыянсыз болуп саналбай турганын билебиз, бирок салттуу чылым чегүү андан дагы көп зыян тийгизет», — деп билдирди доктор Джавед Хан.
Ушул жылдын башында Англияда чылым чегүүгө каршы мурда болуп көрбөгөндөй кампания башталды. Чаралар топтомуна миллиондогон чылым чегүүчүлөр үчүн сунуш камтылган. Алар тамекиден баш тарткан шартта психологиялык жүрүм-турум колдоосу менен катар вейпингди баштоо үчүн акысыз топтом алышат. Ошентип ар бир бешинчи британиялык ден соолугу үчүн тобокелдикти бир кыйла төмөндөтөт жана андан кийин зыяндуу адаттан толук кутула алат.
Япония
Ошол эле учурда, ондогон жылдар бою чылым чегүүчүлөрдүн саны боюнча эң алдыда келе жаткан Япония тамекиден акырындап баш тартуу саясатын киргизе баштады. Түз тыюулар эч жыйынтык берген эмес. Андыктан 2010-жылы өлкө бийлиги салттуу тамеки тартуунун ордуна альтернативдүү өнүмдөрүнө өтүүнү болжолдогон зыянды азайтуу концепциясына көңүл бурду. Бул өз жемишин берди — акыркы 5 жылда эле Японияда чылым чегүүчүлөрдүн саны 30% кыскарган.
Изилдөөчүлөр мындай жетишкендикти зыяны азыраак, түтүнү жок чылымдардын пайда болушуна байланыштырды. 2015-жылдан тартып, Күн чыгыш өлкөсүндө тамеки сатуу улам төмөндөй баштаган, ошол эле учурда тамекини ысытуу системасынын үлүшү 25% чейин өскөн. Ошону менен бирге, түтүнү жок чылымдарга өткөн 4 кишиден 3 адам кадимки тамекиден толук баш тарткан.
Бул Япониянын саламаттыкты сактоо системасына басымды дароо азайтты. Чылым чегүүгө байланышкан оорулардын саны азая баштаган. Онкологиялак жана жүрөк-кан тамыр оорулары боюнча статистика жакшырганы байкалган. Мындан тышкыры турмуш-тиричиликтеги өрттөрдүн саны азаят, анткени тамекинин ысытуу системасын пайдалануу үчүн оттун кереги жок.
Экономика серепчиси Тулеген Аскаров, чылым чегүүгө каршы күрөштө Япония башка өлкөлөргө салыштырмалуу эң таасирдүү жыйынтыкка жетишкен деп эсептейт.
Альтернативдүү каражаттардын пайдасына салттуу тамекини чегүүдөн баш тартуу — бул глобалдык тренд, бирок Япония эң алдыда бара жатат. Зыянды азайтуу концепциясынын таасири менен япон коомунда тамекини жоопкерчиликтүү пайдалануу маданияты жайылып жатат. Салттуу чылым чегүү өткөндө калды, тамеки дагы деле бар, бирок аны колдонуу XXI кылымдын тиешелүү талаптарына ылайыктала баштады. Мунун баары башка бир глобалдык демилгеге — көмүртек нейтралдуугуна өтүү болуп саналат, ал атмосферага таштанды бөлүп чыгарууну төмөндөтүү жана «жашыл экономикага» өтүүгө жооп берет", — деп Тулеген Аскаров баса белгиледи.
АКШ
АКШ мамлекетинде азык-түлүк, дары-дармек, косметикалык каражаттар жана тамеки өнүмдөрүнүн сапатын Азык-түлүк жана медикаменттердин сапатын санитардык көзөмөлдөө боюнча башкармалык (FDA — Food and Drug Administration) карайт. Негизи бул уюм жөнгө салуу жана көзөмөл жүргүзүү аркылуу калктын ден соолугун сактоо үчүн жооп берет. Бүгүнкү күнү алар кадимки тамекини колдонууну кескин кыскартууга багытталган саясатты жүргүзүүдө жана никотинди керектөөнүн азыраак зыян келтирген формаларын изилдөө менен алектенип жатат. Тамекиге көз каранды бейтаптарды тобокелдиги өзгөртүлгөн тамеки өнүмдөрүнө өткөрүүнү караштырган план бекитилген. АКШда бир нече брендге электрондук чылым сатууга уруксат берилген.
«FDA калкты, өзгөчө жаштарды чылым чегүүгө байланыштуу оорулардан коргоону башкы максат кылат. Бул өнүмдү сатууга уруксат берүү, аларды толук коопсуз дегенди билдербейт, бирок аны сатуу коомдук саламаттыктык коргоо жөнүндө биздин түшүнүккө жалпы жонунан туура келет», — деп билдирди тамеки өнүмдөрү боюнча FDA борборунун директору Митч Зеллер.
Англиянын коомдук саламаттыкты сактоо кызматы (Public Health England) түтүн чыгарбаган чылым түзүлүштөрү кадимки тамекиге караганда жок дегенде 95% азыраак зыяндуу деген корутундуну жарыялаган. Андан кийин АКШнын Азык-түлүк жана медикаменттердин сапатын санитардык көзөмөлдөө боюнча башкармалык (FDA) электрондук чылымдардын зыянды азайтуу таасири 95% жетиши мүмкүндүгүн тааныган өзүнүн документин жарыялаган.
Бул эмнеден улам жетишилет? Түтүн жана чайыр — чылымдын эң кооптуу компонеттеринин бири. Бул күйүүнүн өнүмү. Мындан тышкары, тамеки күйгөндө түтүн менен чогуу организмге кире турган 69 канцероген түзүлөт. Электрондук чылымда күйүү процесси болбойт. Аларда тамекини ысытуу гана жүрөт жана демек күйүүдөн пайда боло турган зыяндуу заттар буу менен чогуу түзүлбөйт.
Жаңы Зеландия
Жаңы Зеландияда 2021-жылдын 8-декабрында тарыхый окуя болуп өткөн: өлкөдө 2008-жылдан кийин төрөлгөн бардык жарандарга өмүр бою тамеки сатып алууга тыюу салынган. Ошону менен бирге катаал тыюу салуу электрондук чылымдар менен вейптерди пайдаланууга жайылтылбайт.
Жаңы Зеландиянын бийликтери вейпингди чылым чегүүдөн баш тартуу үчүн чындап ылайыктуу инструмент, ал тамекиге каршы максаттарга жетүүгө жана тамекиге көз карандылыкка байланышкан өлүмдүн санын кыскартууга жардам берет деп эсептешет.
Жыл сайын тамеки чегүүнүн кесепетинин Жаңы Зеландиянны 5 миңдей жараны каза табат. Бул жоготууну эксперттер никотинди колдонуунун кооптуу ыкмасына байланыштырат, бирок анын зыяны азыраак альтернативасы бар. Тамеки сүйүүчүлөр ушуну түшүнгөндө акырындык менен бул жаман адаттан баш тартышы ыктымал, ал эми Жаңы Зеландия тамекиден эркин өлкөлөрдүн тизмесин толуктап калышы мүмкүн.
Швеция
Коомдук жайларда жана мамлекеттик мекемелерде чылым чегүүгө катуу тыюу салынган Швецияда зыяны азыраак снюс тамеки сагызы — чылымга альтернатива болуп калды. Натыйжада тамеки чеккендердин саны эки эсеге азайды.
Швеция акыркы 50 жылда чылым чегүүгө каршы бардык салттуу ыкмаларды байкап көрдү, бирок зыянды азайтууга негизделген концепция «революциялык» жол болуп калды.
1995-жылы өлкө Европа союзуна кошулган кезде, анын шарттарынын бири снюсту тыюу салуудан бошотуу болгон. Акыркы жылдары шведдер альтернативдүү түтүнү жок өнүмдөргө: электрондук чылымдарга жана тамекини ысытуу системасына дагы активдүү өтүп жатышат.
14 жылдын жыйынтыгында (2006−2020-жылдар) Евросоюздун бардык өлкөлөрүнүн арасында Швецияда чылым чегүү деңгээли эң чоң 60% чейин төмөндөгөнү катталган. Аны менен катар зыяндуу адаттарга байланышкан оорулар дагы азайган. Мисалы мында рак ооруларынын саны башка европалык өлкөлөргө караганда 41% төмөн. Ал эми тамеки түтүнү пайда кылган оорулардан каза тапкан учурлар ЕБ боюнча орто деңгээлден дээрлик 40% төмөн.
Талдоочулардын пикири боюнча, мындай ийгиликтүү модель Европада 3 млн адам өмүрүн сактоого мүмкүндүк берди, ал эми Швеция чылымдан эркин өлкөлөр тизмесине талапкер боло алат.
Канада
Канада дагы вейпингди колдойт жана аны тамеки чегүүдөн баш тартуу үчүн натыйжалуу ыкма катары жайылтат. Канадалык эксперттер түтөгөнгө караганда «бууланууну» коопсуз деп эсептешет, себеби мындай түзүлүштөрдө тамеки ысытылат, бирок күйбөйт. Бул ракты жана башка кооптуу ооруларга алып келген күйүүнүн уулуу өнүмдөрүн пайда кылбайт.
Сапаттуу жыйынтык жагын айтсак, Канадада чылым чеккендердин саны 2001-жылы 22% 2015-жылы 135 чейин төмөндөгөн. Бүгүнкү күнү бул мамлекет тамекини керектөөну кыскартуу жаатында дүйнөлүк лидерлерге кирет. 2035-жылга карата Канада Саламаттыкты сактоо министрлиги бул көрсөткүчтөрдү бүткүл өлкө боюнча олуттуу төмөндөтүүну пландап жатат. Ошону менен тамеки түтүнүнөн эркин өлкө наамына төртүнчү талапкер болуп калмакчы.
Италия
Италияда түтүнсүз чылымд өнүмдөрүнүн рыноктогу үлүшү 13,7% түзөт. Бул күнөстүү өлкө дагы зыяны көбүрөөк заттар азыраак жеткиликтүү болсун үчүн тамеки менен түтүн чыгарбаган чылым өнүмдөрүн бөлүп ажыратуу максатында мыйзамдарга өзгөртүүлөр кабыл алынган. Бийлик электрондук тамекилер ден соолукка зыяны аздыгынан улам чылым чеккендерге кадимки тамекиден баш тартууга жардам берет деп эсептейт. Анын ичинде, премьер-министрдин орун басары жана инфраструктура жана транспорт министри Маттео Сальвини, так ушул электрондук чылымдые жардамы менен тамекини таштаганын мойнуна алган.
Азайтылган зыяндын пайдасын илим дагы жактайт. Италиялык илимпоздор тобу өпкөнүн өнөкөт обструкция оорусунан (ӨӨОО) жабыркаган бейтаптар арасында ысытылган тамекинин алардын ден соолугуна таасири жөнүндө узак мөөнөттүү изилдөө жүргүзгөн. Изилдөөнүн жыйынтыгы көрсөткөндөй, никотин колдонуунун альтернативдүү системасына толук же дээрлик толук өткөн бейтаптарда өпкөнүн абалынын начарлоосу байкалган эмес жана оору кармаган учурлар 40% азайган. ӨӨОО бейтаптары салттуу тамекиден түтүнсүз чылымдарга өткөндөн кийин респиратордук белгилер жеңилдегени жөнүндө билдиришкен.
Италиянын чылым чегүүгө каршы күрөшүнүн ийгилиги мындай көрүнөт. 2010-жылдан 2021-жылга чейин мында тамеки чеккендер олуттуу азайган. 2010-жылы бул көрсөткүч 22,8% болсо, 2021-жылы чылым чеккен италиялыктардын үлүшү 19% түзгөн.
